Vanaf september komt een bijzonder trouwkistje aan bod in Focus. In het hele museum is de voorliefde van Fritz Mayer van den Bergh voor de toegepaste kunsten te zien. Goudleder siert de wanden van enkele zalen, glasraampjes zijn ingewerkte in de ramen, prachtige juwelen zijn in de bibliotheek te zien en ook verschillende porseleinen objecten maken deel uit van de collectie. Maar Fritz had vooral een speciale voorliefde voor oude kistjes.
Technische specificaties
Dit palmhouten trouwkistje is vermoedelijk gemaakt in Antwerpen of in Afrika, rond 1564.
- Inventarisnummer: MMB.0387
- Standplaats: zaal 7
- Aangekocht bij Kunsthandel E. Van Herck uit Antwerpen
- Vervaardigd rond 1564.
- Herkomst: Antwerpen of Afrika
- Materiaal: Palmhout
- Hoogte: 7,2 cm
- Breedte: 9,5 cm
- Diepte: 5 cm
Herkomst
Waar het gebruik van trouwkisten juist vandaan komt, is niet helemaal zeker. Als we een kijkje nemen in het Middeleeuwse Europa vinden we drie mogelijkheden, die elk hun eigen vorm en gebruik kenden.
a. Trousseau
In het Frankrijk van rond de Middeleeuwen waren de verschillende sferen strikt gendergerelateerd. Het publieke domein – politiek, rechtspraak, handel, … - hoorde toe aan de man, die voor het inkomen zorgde. De privé-sfeer – alles wat zich binnen de muren van de woning afspeelt, voornamelijk het huishouden – was voor vrouwen voorbehouden.
Om zich op deze rol voor te bereiden kregen dochters, afkomstig uit families die het zich konden veroorloven, een bruidskist. Bij elke gelegenheid waar geschenken werden gegeven, kregen zij van familie de inhoud: gebruiksvoorwerpen, waaronder servies- en linnengoed, die hen in staat moest stellen hun rol als hoofd van een huishouden waardig en voorbereid uit te voeren. Zo stond hun ‘uitzet’ klaar op de dag dat ze in het huwelijk traden.
b. Casserone
Ook in Italië zien we tijdens de Middeleeuwen het gebruik van trouwkisten opduiken, zij het op een andere manier dan in Frankrijk. Hier waren het niet de ouders die hun dochters een bruidskist gaven, maar hun aanstaande. Binnen de adel was het de gewoonte dat de bruidegom zijn bruid een prachtig versierde kist schonk, gevuld met luxe-artikelen zoals zijde en prachtig linnen. De trouwkisten waren hier een echt statussymbool. Niet alleen de kisten zelf ademden de welstand van de gever uit, ook de inhoud getuigde van zijn rijkdom. Zoals wel vaker gebeurde, namen rijke kooplui de gewoonten van de adel over, en raakte het geven van bruiskistjes ingeburgerd bij grotere lagen van de bevolking.
c. Knottekistje
Hiermee verwant is het gebruik van knottekistjes. Zij werden voornamelijk in het Friesland van de zestiende eeuw gebruikt. Hier waren zij eigenlijk het symbool van een huwelijksaanzoek. Een jongeman gaf zijn – hopelijk – aanstaande een prachtig bewerkt kistje. Hierin lag een mooie doek met een knoop (‘knotte’), met daarin dan weer een of enkele geldstukken. Nam het meisje het kistje aan, gold dit als het accepteren van het aanzoek en was het paar verloofd. Het geldstuk mocht ze houden, het kistje zelf moest ze helaas meestal terug geven. Deze kistjes waren klein en voorzien van een halfrond deksel. Ze waren meestal van zilver –hoewel soms ook vervaardigd uit andere materialen – en prachtig bewerkt.
Knottekistje uit de 17de eeuw
Trouwkistjes
Ongeacht de oorsprong van de trouwkistje, steeds zijn ze een symbool die de welstand van de gever aanduiden.
Het gebruik van trouwkistjes kent dus verschillende mogelijke oorsprongen. Wel zijn ze allen een symbool dat zo rijkelijk mogelijk werd versierd, om de welstand van de gever aan te duiden – hoe hoog of laag die ook was. Het kistje – of de kist – zelf was vaak evenveel waard als de inhoud!
Bovendien waren de afbeeldingen op de voor- en zijkanten referenties aan het huwelijksleven en de liefde. Zo waren scènes uit hovelijke romances erg populair, maar ook bepaalde Bijbelscènes. Niet zelden waren zij moraliserend en herinnerden de vrouw aan hun plichten binnen het huwelijk.
Victoriaans tijdperk
In het Engeland van de negentiende eeuw, het Victoriaanse tijdperk, waren trouwkisten zo populair dat ze een geliefd onderwerp waren in de toenmalige modetijdschriften. Niet alleen de kisten zelf werden aan een grondige screening onderworpen, ook – en misschien wel voornamelijk – de inhoud werd tot in de details aan het publiek getoond. Een betere manier om inkijk in iemands leven te krijgen was er haast niet. Pas tegen het einde van de negentiende eeuw werd dit als te intiem gezien en verdween het weer naar de privésfeer.
Via het Europese vasteland kwam het gebruik van trouwkisten in de Verenigde Staten van Amerika terecht, waar het tot in de helft van de twintigste eeuw populair bleef.
Baptiste Daneels
Aan de binnenkant van het deksel bevindt zich het opschrift ’15 Baptiste Daneelsz 64’. Naar alle waarschijnlijkheid is dit de naam van de eigenaar van het kistje, die het in 1564 weggaf aan zijn verloofde.
‘Ons’ trouwkistje vertoont veel gelijkenissen met de knottekistjes. Qua afmetingen en vorm leunt het dicht aan bij deze Friese kleinoden, zij het dat het niet van zilver gemaakt is. Algemeen werd aangenomen dat het in Brabant gemaakt werd en enkele muntstukken of mooie juwelen bevatte. Toch is het ook mogelijk dat het in Afrika vervaardigd is, naar (Zuid-) Nederlands model. De Portugese kolonie Gabon wordt dan aangeduid als plaats van herkomst.
15 Baptiste Daneelsz 64
Aan de binnenkant van het deksel bevindt zich het opschrift ’15 Baptiste Daneelsz 64’. Naar alle waarschijnlijkheid is dit de naam van de eigenaar van het kistje, die het in 1564 weggaf aan zijn verloofde.
Een Baptiste Daneels uit deze periode vinden we inderdaad terug in Brabant. Hij werd geboren in Mechelen en staat vanaf 1551 als burger ingeschreven in Antwerpen. Baptiste Daneels – of Daniëls – was niet de eerste de beste burger, maar was voorzitter van de broederschap van Salve Regina in de Onze-Lieve-Vrouwekerk, de voorloper van de Gilde van Onze Lieve Vrouw Lof. Deze functie was enkel weggelegd voor welgestelde burgers die veel aanzien genoten. Baptiste was getrouwd met Catherina Antheunis (die in 1574 stierf). Waarschijnlijk heeft hij het kistje aan haar gegeven.
Binnenkant van het trouwkistje
Adam en Eva
Het kistje toont twee scènes uit het verhaal van Adam en Eva.
Dit kistje is vlak vanonder en heeft een halfrond deksel. Aan de zijkanten zijn maskertjes met ringvormige handvaatjes bevestigd. Ook twee ijzeren knopjes zijn hier geplaatst. Eentje daarvan fungeert als slot. Het deksel en de zijkanten zijn versierd met een ruitvormig patroon. De achterkant is getooid met een tweekoppige rijksadelaar, een verwijzing naar de Habsburgse geschiedenis van de Nederlanden waar Antwerpen toen toe behoorde.
Indien dit kistje effectief in een Portugese kolonie vervaardigd werd, toont het in één voorwerp de complexe geschiedenis van Antwerpen en de Nederlanden in die periode. Tot 1555 stonden de Nederlanden bekend als de Habsburgse Nederlanden en waren zij trouw verschuldigd aan Keizer Karel V. Vanaf 1555 was Filips II, zijn zoon, heerser over dit gebied, dat de Spaanse Nederlanden genoemd werd. Filips II was immers in de eerste plaats koning van Spanje, en van Portugal. Keizer Karel was echter ook keizer van het Rooms-Duitse rijk, en dus was ook zijn zoon verwant met het Heilige Roomse Rijk.
De Zondeval
De voorkant toont een afbeelding waarin twee scènes verwerkt zijn. Beide scènes zijn afkomstig uit het Oude testament en vertellen in feite één verhaal.
Links plukt Eva, de eerste vrouw, de appel waar ze niet van mocht eten, uit de Boom van de kennis van goed en kwaad. Ze liet zich verleiden door de slang – het kwaad – en luidt hiermee de zondeval van de mensheid in. Ze eet echter niet alleen zelf van de Verboden Vrucht, ze overhaalt ook Adam om hier van te eten en ze begaan zo samen de zondeval. Het gevolg van deze ongehoorzaamheid zien we rechts: Adam en Eva worden verjaagd uit het Paradijs en worden sterfelijk.
De boodschap die hier achter schuilt is duidelijk. Vrouwen worden er aan herinnerd dat zij schuld hebben aan de zondeval van de mens en worden aangespoord zich gedienstig op te stellen in het huwelijk.
Eva plukt de appel uit de Boom van Goed en Kwaad
