Venus en Aeneas
De halfnaakte vrouwenfiguur op een wolk is de godin Venus, echtgenote van Vulcanus, de handige Harry onder de antieke goden. Venus was ook de moeder van de Trojaanse held Aeneas, die ze samen met de sterveling Anchises had. Venus wijst Aeneas de gouden wapenrusting aan die Vulcanus voor hem heeft gemaakt en die hem zal helpen om strijd te leveren in zijn nieuwe beloofde land, Italië. Vijf putti – zeg maar: flink uit de kluiten gewassen peuters – zijn er druk mee in de weer om hem de stukken aan te reiken. In Italië zullen Aeneas’ nakomelingen veel later Rome stichten, volgens de mythe. Grote namen als Julius Caesar en Augustus voerden hun stamboom terug tot deze Aeneas.
De liggende en naakte mansfiguur is een riviergod, zoals ook blijkt uit de kruik bij hem. Vermoedelijk gaat het om de Tiber, gezien het thema van dit werk. Rivieren werden al in de oudheid vaak voorgesteld als liggende, bebaarde mannen. Meer in het algemeen waren Grieks-Romeinse mythen een alibi om naakten te kunnen voorstellen, met name in de combinatie ‘vrouwelijke lieftalligheid’ en ‘mannelijke dadendrang’. Er is ook wel eens geopperd dat de figuur van Aeneas misschien een portrait historié is: een portret van de opdrachtgever, maar dan in de gedaante van een mythologische of historische figuur.
De Lairesse
Gerard de Lairesse was een geboren Luikenaar en de zoon van de schilder Reinier de Lairesse, die hem in het vak opleidde. Op z’n 24ste verhuisde Gerard met zijn vrouw Marie Salme naar Amsterdam, waar hij een succesvol atelier oprichtte en een nieuwe vorm van kamerdecoratie lanceerde: beschilderde doeken voor wanden en plafonds. Dit werk was vermoedelijk een schoorsteenstuk. Rond zijn vijftigste werd De Lairesse blind en sindsdien wijdde hij zich aan de kunsttheorie. Hij gaf daar in Amsterdam colleges over en publiceerde twee traktaten, die mee de basis legden voor de classicistische kunsttheorie, waaronder in 1707 het Groot schilderboeck. Classicistische schilders bewonderden onder meer antieke beelden, die volgens hen de schoonheid van de natuur perfect weergaven.
Foto Ans Brys
Geleerde schilder
Dankzij veilingcatalogi weten we dat men rond 1800 het onderwerp van dit schilderij nog correct kon thuiswijzen. Maar toen Fritz Mayer van den Bergh het in 1896 aankocht, werd het ‘een allegorie’ genoemd en in de oudste museumcatalogi duidt men de voorstelling als ‘Achilles en zijn moeder Thetis’. Pas in 1924 herkende Edouard Michel in dit schilderij een episode uit de Aeneïs (Het verhaal van Aeneas) van de Romeinse dichter Vergilius (8, 608-625). Dit is Venus die haar zoon in Italië te hulp snelt door hem van wapens te voorzien: ‘Venus, de godin stralend tussen de hemelse wolken, verscheen om haar geschenken te brengen.’ Bij die geschenken gaat er veel aandacht naar het schild, waarop volgens Vergilius de toekomst van het nog te stichten Rome was uitgebeeld, met onder meer de scène waarin de wolvin de tweeling Romulus en Remus zoogt en ook het verhaal van de Sabijnse maagdenroof. Die heeft ook De Lairesse op het schild afgebeeld. Vergilius vermeldt verder ook de ‘koele rivier’ waar dit tafereel zich afspeelt en het feit dat Venus haar zoon bij de hand neemt. Met andere woorden: de pictor doctus of ‘geleerde schilder’ De Lairesse volgde de Romeinse dichter nogal letterlijk, in een compositie die hij heeft ontleend aan de Italiaanse kunstenaar Pietro Testa (1611-1650). We weten dat De Lairesse een ets heeft gemaakt naar dit schilderij en ook nog een kleinere geschilderde versie. De compositie is daar licht anders, omdat ook een eik waar Vergilius over schrijft erop wordt voorgesteld. Enkele jaren voor hem schilderde Ferdinand Bol hetzelfde thema in Amsterdam, een werk dat De Lairesse ongetwijfeld gezien heeft. Bol haalde in die jaren in Amsterdam de belangrijkste opdrachten op groot formaat binnen.
Vergissing
Met name Venus wordt hier voorgesteld als een ‘klassieke’ godin. Tegelijk heeft De Lairesse goed gekeken naar collega’s die Hollandse stillevens schilderden, zoals blijkt uit de glanzende details en de krachtige kleuren van de wapens. Maar wat vooral in het oog springt, is de krachtige, beweeglijke dynamiek die de figuren uitstralen. Zij eisen ook alle aandacht op: een decor is er nauwelijks. Alleen de doek achter Venus waait op, zoals bij een echte windvlaag. In zijn Groot schilderboeck zal De Lairesse zich zowat veertig jaar na het maken van dit doek overigens verontschuldigen voor een vergissing: Aeneas draagt een Griekse en geen Romeinse helm.
Foto Ans Brys
Specificaties
- Gerard de Lairesse (1641-1711)
- Venus schenkt wapens aan Aeneas, 1668
- Olieverf op doek
