Een aandoenlijk tafereel
Apostel Johannes laat zijn hoofd rusten op Jezus’ borst. Hij legt zijn rechterhand in die van zijn meester. En Jezus legt zijn arm om Johannes’ schouder. Ze zitten samen op een bankje en lijken als het ware één te zijn geworden. Zelfs hun kleren zijn in elkaar verweven. Deze verstilde, emotionele beeldengroep laat heel mooi zien dat Johannes Christus’ favoriete apostel was. Het is een wereldbefaamd werk. (Lees verder onder de afbeeldingen.)
Andachtsbild
Dit monumentale beeld is een absoluut pronkstuk, dat even voor 1300 gesneden werd door meester Heinrich von Konstanz voor het dominicanessenklooster in Sankt Katharinenthal in Zwitserland. Het levensgrote beeld van Christus en zijn jonge apostel Johannes toont een bijzonder innig moment. Meester en leerling – God en mens – zijn als het ware met elkaar versmolten. Het plooienspel van de gewaden versterkt die eenheid nog.
Een religieus thema wordt hier op een erg gevoelige wijze in beeld gebracht. Dat is ook de kern van de zaak: door de emoties die zo’n beeld – in het jargon een Andachtsbild – uitstraalde, moesten toeschouwers zich kunnen identificeren met de afgebeelde figuur of het onderwerp. De band die Johannes met Jezus had en die hier zo innig wordt voorgesteld, was het ultieme streefdoel van religieuzen, ook van de zusters dominicanessen in wier kloosterkerk het beeld stond. Ze konden er tevens een allegorische weergave in zien van het thema de kloosterlinge die Christus’ bruid was. (Lees verder onder de afbeeldingen.)
Concurrentiestrijd in klooster
Het devotiestuk veroorzaakte in de 14de eeuw een concurrentiestrijd in het Zwitserse dominicanessenklooster. Samen met een vergelijkbaar exemplaar van Johannes de Doper verdeelde dit beeld de nonnen in twee groepen. De zusters wilden dichter bij Christus zijn dan zijn tijdgenoten. Dit ideaal vonden ze in Johannes de Evangelist, die tijdens het Laatste Avondmaal aan Jezus’ borst heeft mogen rusten. Het levensgrote beeld is een uiting van de zaligheid van de geestelijke liefde tussen Jezus en Johannes.
Interesse uit Berlijn
De Christus-Johannesgroep heeft niet alleen een bijzonder innige en emotionele uitstraling, maar is ook van hoge kwaliteit. Dit wordt duidelijk in een brief die Fritz kort na de aankoop van de Duitse kunsthistoricus en museumconservator Max Friedländer ontving. Daarin laat hij weten dat zijn baas, museumdirecteur Wilhelm Bode, geïnteresseerd zou zijn om de beeldengroep voor het Berlijnse kunstmuseum aan te kopen, “mocht Mayer van den Bergh vaststellen dat de groep te groot is voor een privéwoning,zijn wij [het Berlijnse museum] bereid het over te kopen”. Niet veel later sterft Fritz onverwachts. Zijn moeder Henriëtte geeft deze Christus-Johannesgroep een prominente plek in het museum van haar overleden zoon. (Lees verder onder de afbeeldingen.)
Emotionele waarde van kunst
Samen met andere topstukken uit de verzameling zoals de Man van Smarten illustreert de Christus-Johannesgroep de voorkeur van Fritz voor laatmiddeleeuwse en vroegmoderne, vooral religieuze kunstwerken die hem diep konden raken door hun intimiteit, elegantie en mysticisme. De verzamelaar hield ervan zich met dit soort objecten te omgeven in zijn private sfeer.
Fritz’ goede vriend August Delbeke beschreef de verzamelaar in 1904 als een sensibele persoonlijkheid met een grote gevoeligheid voor de esthetische en emotionele waarde van de kunst, en hij prees zijn collectie als “un délicieux petit sanctuaire où les œuvres d’art les plus variées … faisaient oublier à l’heureux visiteur la fuite des heures.”
Expo Publiekslievelingen
Na een behandeling van bijna twee jaar in het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK), kan je het beeld sinds juli 2025 opnieuw bij ons bewonderen in de expo Publiekslievelingen. Een intieme blik op meesterwerken.
In onderstaande video verduidelijkt scenarist-auteur Angelo Tijssens waarom het beeld zijn publiekslieveling is, legt KIK-restaurator Ingrid Geelen uit wat de behandeling inhield, en vertelt museumdirecteur Carl Depauw hoe het in het bezit kwam van Fritz Mayer van den Bergh.
Specificaties
- Meester Heinrich von Konstanz
- Christus-Johannesgroep, ca. 1280-1290
- Noot, verguld en gepolychromeerd
