Herontdekte kunstenaars
De naam ‘Bruegel’ en zijn varianten ‘Brueghel’ en ‘Breughel’ verwijzen naar een aantal kunstenaars. Allemaal waren ze familie van elkaar. De oudste en ook de bekendste is ongetwijfeld Pieter Bruegel de Oude (ca. 1525/1530 – 1569). Vader Pieter Bruegel had twee zonen, Jan Brueghel de Oude (1568–1625) en Pieter Brueghel de Jonge (1564–1638), die op hun beurt beroemde schilders werden.
Jan Brueghel de Oude, ‘De aanbidding der Wijzen’, 1598 – 1600, olieverf op koper. MMB.0058. Dit is een van de twee werken van Jan Brueghel de Oude die Fritz’ vader Emil Mayer kocht in 1865.
In de 19de eeuw was het werk van Pieter Bruegel de Oude en zijn schilderende familieleden nog niet goed bekend bij het grote publiek. Hun werken bevonden zich vaak in ontoegankelijke privécollecties. Zeker het werk van de ‘oude’ Bruegel werd ook lang niet door iedereen gewaardeerd.
Emil Mayer, de vader van Fritz, kocht twee schilderijen van Jan Brueghel de Oude van zijn oom, de Keulse kunstverzamelaar Anton Joseph Essingh. Fritz was toen nog een kind, maar de aankoop wekte later zijn interesse voor deze kunstenaarsfamilie. Toen hij in 1890 besloot schilderkunst te gaan verzamelen, kocht hij dan ook meteen twee werken die aan de Bruegel-familie waren toegeschreven.
Marten van Cleve, ‘Boerenbruiloft op een erf’, ca. 1550 – 1599, olieverf op eikenhout. MMB.0053. Fritz kocht dit werk waarschijnlijk in de veronderstelling dat Pieter Bruegel de Oude het had geschilderd. Rechts: kwitantie van F. Van Hecke aan Fritz Mayer van den Bergh, voor een werk ‘voorstellende eene boerenfeest’ (waarschijnlijk ‘Boerenbruiloft’ van Van Cleve), 15-12-1891 (MMB.A.0246).
De juiste werken
De eerste twee Bruegel-werken die Fritz in 1891 kocht, zijn tegenwoordig niet meer onder de naam Bruegel in de museumcollectie opgenomen. Een van de schilderijen is een bruiloftsscène op het platteland. Waarschijnlijk gaat het om Boerenbruiloft op een erf, dat na Fritz’ dood werd toegeschreven aan Bruegel-navolger Marten van Cleve.
Het tweede Bruegel-schilderij dat Fritz in 1891 kocht was vermoedelijk een kopie van De kindermoord te Betlehem van Pieter Bruegel de Oude. De tussenpersoon die het schilderij verkocht omschreef het als ‘minschien niet heel goed maar toch heel haandig’. Mogelijk vond Fritz het werk van te lage kwaliteit; er belandde in elk geval geen versie van De kindermoord in de uiteindelijke museumcollectie.
Pieter Bruegel the Elder, 'The Massacre of the Innocents, 1565-1567, Royal Collection, Windsor Castle. This is the original painting of which Fritz bought a copy.
Brief van Jozef van Snick aan Fritz Mayer van den Bergh waarin hij een kopie van ‘De kindermoord te Betlehem’ aanbiedt, 4-12-1891 (MMB.A.0241).
Fritz’ eerste aankoop die tot op vandaag wél als een Bruegel in de museumcollectie zit, is De vlucht naar Egypte van Pieter Brueghel de Jonge. In 1894 stuurde Fritz zijn tussenpersoon Alexander Schnütgen naar Keulen om het werk te kopen, maar een andere verzamelaar bood een hoger bedrag en was hem te snel af. Kennelijk wilde Fritz het erg graag hebben, want hij stuurde Schnütgen achter de verzamelaar aan en kocht het schilderij uiteindelijk voor bijna het dubbele van de oorspronkelijke prijs. Het gaat om een kopie van een schilderij van Pieter Bruegel de Oude dat in het KMSKB in Brussel hangt.
Pieter Brueghel de Jonge, ‘Winterlandschap met vogelknip en met de vlucht naar Egypte’, 1622, MMB.0055. Kopie van het origineel van Pieter Bruegel de Oude uit 1565.
Briefkaart van Alexander Schnütgen aan Fritz Mayer van den Bergh over de veiling van ‘De vlucht naar Egypte’, 5-06-1894 (MMB.A.0450).
Nog in datzelfde jaar kreeg Fritz zijn belangrijkste Bruegel-aankoop in handen. In een catalogus voor een veiling in Keulen viel hem een schilderij op dat aan Pieter Brueghel de Jonge werd toegeschreven. Maar Fritz herkende in de voorstelling een beschrijving door de 17de-eeuwse kunstenaarsbiograaf Karel van Mander. Van Mander besprak daarin De Dulle Griet, een schilderij van Pieter Bruegel de Oude dat op dat moment als verloren werd beschouwd. Voor de bescheiden som van 488 frank kocht hij het werk. (Datzelfde jaar werd een werk van Rubens verkocht voor 45.000 frank!) Hij nam meteen contact op met gerenommeerde kunsthistorici, die hem bevestigden dat het om een authentiek schilderij van Pieter Bruegel de Oude ging. Vandaag de dag is De Dulle Griet nog altijd een topstuk van Museum Mayer van den Bergh!
Naast deze werken kocht Fritz nog vijf andere Bruegels: ‘De 12 Vlaamse Spreekworden’ van Pieter Bruegel de Oude; ‘De Volkstelling te Betlehem’ van Pieter Bruegel de Jonge; ‘Vlaanderse veer op de Schelde, tegenover Antwerpen’, ‘Dorp aan een rivier, met een veer’ en ‘De Aanbidding der Wijzen’ van Jan Brueghel de Oude.
Pieter Bruegel de Oude, de ‘Dulle Griet’, 1563. MMB.0045. Rechts: brief van Heinrich Fridt naar Fritz Mayer van den Bergh met daarin de rekening voor de ‘Dulle Griet’, 5-10-1894 (MMB.A.0502).
Kunstverzameling in het archief
De archieven geven een goed inzicht in de verzamelpraktijk van Fritz: zo laten brieven zien dat hij uitgebreid onderzoek deed naar de Bruegelwerken die hij wilde kopen of die hij al gekocht had en dat hij op de hoogte was van ontwikkelingen in het kunsthistorische veld. Zo had hij contact met de kunsthistoricus Henri Hymans, die aan het eind van de 19de eeuw gold als dé expert op het gebied van Pieter Bruegel de Oude. Toch leidt het archiefonderzoek ook tot nieuwe vragen. Wat waren Fritz’ overwegingen om bepaalde schilderijen wel of juist niet aan te kopen? Hoe waren deze beslissingen verbonden met de ideeën die Fritz zelf had over Bruegel?
Het archief helpt ons om op een nieuwe manier naar zulke vraagstukken te kijken en brengt ons dichter bij de verzamelaarswereld waarin Fritz op zoek ging naar de Bruegelfamilie.
