Dertiende-eeuwse Christus-Johannesgroep schittert weer na restauratie

In deze video vertellen scenarist Angelo Tijssens, KIK-restaurator Ingrid Geelen en museumdirecteur Carl Depauw over de emotionele aantrekkingskracht van het beeld, de geschiedenis, de restauratie, en de terugkeer naar Museum Mayer van den Bergh voor de expo 'Publiekslievelingen'. (Lees verder onder de video.)

Eén blok notelaar

De restauratie van het Vlaamse Topstuk, die in 2023 van start ging, leverde verrassende inzichten op. Radiografisch onderzoek bevestigde dat de volledige houtsculptuur uit één blok notelaar is gesneden – een indrukwekkend staaltje vakmanschap, gezien de omvang van het beeld. Opmerkelijk is ook de holte aan de achterzijde. Sporen van nagels tonen aan dat deze oorspronkelijk was afgedekt met een rugplaat, wat vaker voorkwam in de gotische beeldhouwkunst. De houtstructuur zelf verraadt het gebruik van gutsen, raspen en dissels. Je voelt haast de inspanning van de beeldhouwer – zijn zwoegen en zweten – nog in het oppervlak.

Versleten knieën en frisse blosjes

De polychromie is typisch gotisch: bladgoud, rood, groen en blauw. Vooral bladgoud werd vaak toegepast op religieuze beelden: door het licht te weerkaatsen leken ze zelf licht uit te stralen – een effect dat de devotionele ervaring versterkte. Door de eeuwen heen raakten deze kleuren echter flink versleten. Zo is op de knieën van Jezus en Johannes de polychromie volledig verdwenen, vermoedelijk door herhaalde aanrakingen van de dominicanessen in het Zwitserse Diessenhofen, waar het beeld eeuwenlang in het klooster stond. Op de wangen daarentegen is geen spoor van slijtage te zien: de gezonde roze blos is altijd behouden gebleven.

In beeld: behandeling in het KIK

Herwonnen kleur

Tijdens de restauratie werden de kleuren niet alleen opgefrist, maar ook geconsolideerd met behulp van staalonderzoek uit het KIK-archief. De pigmentstalen dateren uit een eerdere behandeling in 1951. Destijds werd het beeld doordrenkt met een was-harsmengsel, dat de kleuren dof en vettig maakte. Ook werd toen een bruine, halftransparante laag aangebracht om lacunes te maskeren, maar die veroorzaakte vooral vlekken en visuele verstoring. Houtwormgaten, barsten, opstuwingen, verkleuringen en andere sporen van verval zijn nu zorgvuldig aangepakt. Het resultaat na bijna twee jaar restauratie? Een schitterende Jezus en Johannes die – verlost van vuil en vaalheid – na 850 jaar nog steeds troost en verbondenheid uitstralen.

Empathie en troost

Door de vrouwelijke trekken van Johannes konden de kloosterzusters zich eeuwenlang makkelijk met hem identificeren. De verstrengelde rechterhanden verwijzen naar het huwelijk – naar de mystieke band tussen Christus en de gelovige non, de 'bruid van Christus'. Ook vandaag nog roept het beeld bij bezoekers gevoelens op van empathie, troost en verbondenheid. Auteur en scenarist Angelo Tijssens koos het beeld als zijn publiekslieveling, juist omdat de intimiteit ervan de oorspronkelijke religieuze betekenis ver overstijgt. Hij verwoordt het treffend: “Er is een connectie tussen die twee figuren: er is een hoofd dat naar een hart luistert, de handen verstrengeld. Empathie, ontroering, troost – dat is wat dit eeuwenoude en in alle details gebeeldhouwde werk nog altijd losmaakt bij de kijker.”

In beeld: thuiskomst in Antwerpen

Kom de Christus-Johannesgroep bewonderen in het Maagdenhuis, waar het samen met 90 andere meesterwerken uit de museumcollectie schittert in de expo 'Publiekslievelingen'.