Dertien topstukken terug uit het MAS

De collectie van Museum Mayer van den Bergh telt vandaag 58 topstukken. Stuk voor stuk werken die zijn opgenomen in de Vlaamse Topstukkenlijst, omdat ze “zeldzaam en onmisbaar” zijn. Het topstukkendecreet uit 2003 zorgt ervoor dat topstukken niet zomaar Vlaanderen mogen verlaten en dat ze zo goed mogelijk worden beschermd en bewaard.  Dertien topstukken uit ons museum kregen een plekje in de expo ‘Zeldzaam & Onmisbaar’. Wat maakt deze werken zo bijzonder?

We beginnen met een topstuk dat er eigenlijk zes zijn: de imponerende 15de-eeuwse beeldengroep ‘Zes engelen van een calvarie’. De gelaatsuitdrukkingen, houdingen en fel bewogen plooienval van de beelden doen qua dramatische kracht niet onder voor de personages in het werk van Rogier van der Weyden. Mogelijk was Van der Weyden zelf betrokken bij het ontwerp. Slechts drie van de zes engelensculpturen verhuisden tijdelijk naar het MAS.

Goed bewaarde schilderijen van voor de tijd van Jan van Eyck zijn zeldzaam in onze streken. Dat maakt de twee stralende paneeltjes van het ‘Antwerpen-Baltimorevierluik’ uitzonderlijk en uniek. De luxueus uitgevoerde meesterwerkjes zijn geschilderd rond 1380 en verbeelden de ‘Geboorte van Jezus’ en de ‘Verrijzenis’, met op de versozijde de ‘Heilige Christoffel’. Bijzonder is dat de Jozeffiguur hier als een zorgende vader is afgebeeld. Het vierluik deed dienst als een klein privé-altaartje voor op reis.

De ‘Geboorte van Jezus’ is eveneens het onderwerp van een ander minutieus geschilderd topstuk uit onze collectie. Pas enkele jaren geleden werd de schilder geïdentificeerd als Antoine De Lonhy. Hij was belangrijk voor de verspreiding van de beeldtaal van de Vlaamse Primitieven in het toenmalige hertogdom Savoie-Piemonte. Waarschijnlijk is dit prachtige paneel uit 1460-1470 het enige werk van De Lonhy in België.

Een groot deel van de geselecteerde topstukken voor de expo ‘Zeldzaam & Onmisbaar’ was afkomstig uit de zogenaamde Micheli-collectie. In november 1898 sloeg kunstverzamelaar Fritz Mayer van den Bergh de slag van zijn leven. In één klap verwierf hij ruim 400 objecten uit de nalatenschap van de Parijse collectioneur Carlo Micheli. Zijn collectie omvatte vooral middeleeuwse beeldhouwwerken van klein formaat.

De albasten taferelen ‘Christus voor Pilatus’ en ‘Gevangenneming van Christus’ maakten deel uit van een 14de-eeuws retabel van hoge artistieke kwaliteit. De ingehouden gebaren, het verfijnde plooienspel en de ingetogen elegantie motiveren hun plek op de Topstukkenlijst. Het ontroerende ‘Hoofd van Bonne de France’ laat dan weer zien hoe de portretkunst steeds meer richting realisme evolueerde. Met veel tederheid en bezieling maakte de Maaslandse beeldhouwer Jean de Liège een gebeeldhouwd portret voor het praalgraf van het éénjarige dochtertje van koning Karel V van Frankrijk en Johanna van Bourbon.

Het albasten beeldje ‘Man van Smarten’ uit 1460-1470 geldt als een absoluut meesterwerk. De sculptuur van de verrezen Jezus die zijn wonden toont aan de gelovigen, is aan alle zijden tot in de kleinste details bewerkt. Het houten beeldje ‘Maria met Kind en druiventros’ is al even virtuoos. De kleine zittende madonna, rond 1535 gesneden door de meester-beeldsnijder Daniël Mauch, houdt hier plagerig een druiventros weg uit de grijpgrage handjes van het kindje Jezus.

Een bijzonder visueel schouwspel is het kleine ‘Passieretabel’, toegeschreven aan Jan Borreman III. Het heeft nog altijd zijn kostbare oorspronkelijke polychromie, met zeldzame brokaattechnieken. De passiescènes zijn met waardigheid en een gevoel voor ingehouden dramatiek uitgewerkt, anders dan het vaak theatrale karakter van andere Brabantse retabels uit de late 15de en vroege 16de eeuw.

Een aantal werken is speciaal voor de expo ‘Zeldzaam & Onmisbaar’ gerestaureerd. Zo werd het hout van het intieme 13de-eeuwse beeldhouwwerk ‘Christus-Johannesgroep’ van Meester Heinrich von Konstanz grondig gereinigd. Ook de kleuren van het indrukwekkende drieluik ‘Calvarie met stichterspaar’ (1500-1520)van Quinten Massijs schitteren als nooit tevoren. De prachtige details en de kwaliteit van het achterliggende landschap zijn nu met het blote oog zichtbaar. Lees hier het volledige verslag van de restauratie van deze twee topstukken.

De Christus-Johannesgroep zet zijn reis na het MAS nog even verder en gaat naar het KIK (Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium) voor een restauratie van de polychromie; de kleuren op het oppervlak worden hersteld of bijgewerkt.

Twee bijzondere bloemstillevens kregen een nieuwe lijst. Het gaat om twee kleine schilderijtjes van Clara Peeters: ‘Bloemen in een vaasje met sprinkhaan en kikvors’ en ‘Bloemen in een vaasje met knabbelende muis’. Peeters was een tijdgenote van Peter Paul Rubens en een talentvolle schilderes van keukenstukken, banketjes, visstillevens en bloemstukken. Ze blonk uit in botanische nauwkeurigheid en schilderde levensechte bloemen. Haar werk was immens populair en kreeg veel navolging.

De tijdelijke tentoonstelling ‘Zeldzaam & Onmisbaar. Topstukken uit Vlaamse collecties’ liep van 31 oktober 2023 tot en met 25 februari 2024 in het MAS.

Deze dertien topstukken uit de collectie van Museum Mayer van den Berg gaven we in bruikleen:

• Anoniem, Christus voor Pilatus, tweede kwart 14de eeuw
• Anoniem, Gevangenneming van Christus, tweede kwart 14de eeuw
• Anoniem, Man van Smarten, 1450-1460
• Anoniem, Zes engelen van een calvarie, 1460-1470
• Anoniem, Geboorte van Christus, Verrijzenis, Christoffel, twee panelen van het vierluik Antwerpen-Baltimore, ca. 1400
• Jan Borreman III (toegeschreven), Passieretabel, late 15de of begin 16de eeuw
• Meester Heinrich von Konstanz, Christus-Johannesgroep, 1280-1290
• Jean de Liège, Hoofd van Bonne de France, ca. 1364
• Antoine De Lonhy, Geboorte van Jezus, 1460-1470
• Quinten Massys, Calvarie met Stichterspaar, ca. 1500-1520
• Daniël Mauch, Maria met Kind en druiventros, 1535
• Clara Peeters (naar), Bloemen in een vaasje met sprinkhaan en kikvors, 17de eeuw
• Clara Peeters (naar), Bloemen in een vaasje met knabbelende muis, 17de eeuw